آب و هوای ایران

ایران در عرض جغرافیایی 25 تا 40 درجه در جنوب منطقه معتدله نیمکرۀ شمالی و همچنین در 44 تا 63 درجۀ طول شرقی واقع شده است. گستردگی کشور ما در این عرض ها به تنوع آب و هوا در آن منجر شده است. این تنوع آب و هوایی در نوع تولیدات کشاورزی، محیط زیست و درنهایت پیشرفت کشور ما مؤثر است.

ایران در منطقه ی معتدله ی خشک شمالی و در عرض متوسط روی کره زمین در ناحیه ی جنب استوایی و استوایی قرار دارد. همین موقعیت جغرافیایی با دوری از دریاهای بزرگ، به ویژه جریانات هوایی موجب شده است تا آب و هوای ایران خشک و بَری باشد، اما به سبب وسعت بسیار و وجود عوارض گوناگون طبیعی مانند ارتفاعات بلند در شمال و مغرب و پستی های وسیع، چون دشتهای مرکزی در داخل فلات و افزون بر آن، مجاورت دریای مازندران و خلیج فارس و اقیانوس هند ـ که هریک از این افق¬ها، اقلیمی جداگانه می‌سازند، ایران از اقلیم مختلف و آب و هوای متنوع برخوردار است.

ایران فلاتی مرتفع، نزدیک به دشتهای وسیع آسیا که ارتفاع متوسط آن حدود 1200 متر از سطح دریاست. وضع چین‌خوردگیها و ارتفاعات که بلندی برخی از آنها از 4 هزار متر بیشتر است و وجود دریاهای شمال و جنوب که دور از نواحی مرکزی قرار دارند، به ویژه وضع قرار گرفتن کوهها که بر گرد ایران حلقه زده‌اند این کشور را از جمله کشورهای نادر جهان قرار داده است که می‌توان در آن انواع آب و هوا را شاهد بود.

ارتفاع کوههای ایران بقدری بلند است که از تأثیر بادهای مرطوب دریای مازندران، دریای مدیترانه و خلیج فارس در نواحی داخلی ایران جلوگیری می‌کند. به همین سبب، دامنه‌های خارجی این کوهها دارای آب و هوای مرطوب بوده و دامنه‌های داخلی آن خشک است. در کرانه‌های جنوبی دریای مازندران، آب و هوا معتدل و میزان بارندگی آن به ویژه در سواحل غربی گیلان بیشتر از دیگر نقاط است.مقدار متوسط گرمای سالانه در حدود 18 درجه سانتیگراد است.

آب و هوای قسمت غربی کشور مدیترانه‌ای است و در نواحی جنوبی آن، آب و هوای نیمه صحرایی گرم نیز بر آن تأثیر می‌گذارد. در این نواحی، تابستانها با گرمای سختی در دره‌ها و هوای معتدل در ارتفاعات همراه بوده و در زمستانها هوای معتدل در دره‌ها و سرمای سخت در ارتفاعات حکمفرماست.

در نواحی جنوبی، با وجود هوای مرطوبی که در سرتاسر این منطقه حاکم است، میزان حرارت بالاست، به طوری که حداکثر گرما در خوزستان به 54 درجه سانتیگراد نیز می‌رسد. از ویژگیهای این ناحیه تابستانهای گرم و زمستانهای معتدل است و اختلاف درجه حرارت در فصول مختلف و شب و روز زیاد نیست. به سبب وجود کوه های البرز در شمال و رشته کوه های ابرسن در غرب کشور، نواحی داخلی فلات ایران دارای آب و هوای خشک و بیابانی است.

(بخش بندی آب و هوای ایران)

عوامل ایجاد آب و هوای ایران را می‌‌توان به دو دسته‌ درونی و بیرونی تقسیم کرد:

کشور ایران به سبب گستردگی عرض زیاد و وجود کوهستانهای بسیاری که آنرا در بر گرفته‌ اند و همچنین صدها هزار کیلومتر مربع زمینهای بیابانی و همجواری با دو دریای بزرگ در شمال و جنوب (عوامل درونی) و نیز به علت قرار داشتن در مجاورت نسبی اروپا و دریای مدیترانه و صحرای بزرگ افریقا و اقیانوس هند و مرتفعات داخلی آسیا و سرزمین وسیع سرد سیبری (عوامل بیرونی)، دارای آنچنان تنوعی در اقلیم است که در کمتر کشوری دیده می ‌شود. دمای هوا از‌ کمتر از 30- (اردبیل) تا بیشتر از 60 درجه سانتی ‌گراد (برخی مناطق جنوبی و یا کویرهای مرکزی ایران) تفاوت می‌ کند و باران متوسط سالانه ‌ی آن از کمتر از 5 سانتی‌ متر تا نزدیک 2 متر تغییرپذیر است و در میان این متغیرهاست که آثار عوامل درونی و بیرونی آب و هواهای متعدد و متنوعی پدید می‌‌آورد.
عرض جغرافیایی و ارتفاع از مهمترین عوامل ایجاد تغییرات آب و هوا در ایران می‌باشند. جنوبی ‌ترین نقطه ایران تنها یک تا دو درجه با مدار راس السرطان فاصله دارد و در نتیجه نواحی جنوبی کشور در تمام سال دستخوش گرماست. از طرف دیگر در بخشهای شمالی (به استثنای سواحل خزر که تحت تاثیر آن دریا قرار دارند) و همچنین در کوهستان‌‌ها گرما در تابستانها به ندرت بروز می‌‌کند و اغلب در سال، 3 تا 4 ماه هر روز یخبندان،‌ یعنی سرمای زیر صفر دارند.

اثر دوری و نزدیکی دریا را می‌‌توان از مقایسه باران بسیار و پوشش گیاهی غنی و شرایط انسانی سواحل دریای خزر با بیابانهای خشک، بی‌ آب و علف و خالی از سکنه مرکز ایران به خوبی درک کرد. امتداد رشته کوه‌ها و قرار داشتن آنها در مقابل یا موازات بادها و جریانات هوا نیز از عواملی است که همواره در تغییر آب و هوا مؤثر است. در رشته کوههایی که در مقابل بادهای مرطوب قرار دارند، میان دامنه ‌های رو به باد و پشت به باد تفاوت زیادی از نظر مقدار باران و پوشش گیاهی وجود دارد.

تفاوت دمای سردترین و گرم ترین نقاط مختلف ایران زیاد است. هنگامی که در شمال غرب و غرب کشور هوا سرد است در جنوب کشور هوای گرم دیده می شود. کشور ما از گوناگونی اقلیمی برخوردار است. در حالی که زندگی مردم اردبیل با برف و سرما آمیخته شده، ساحل نشینان دریای پارس و دریای عمان ممکن است سال ها بارش برف را در محل زندگی خود نبینند. یا در زمانی که مردم بندرانزلی بیش از ۱۸۰۰ میلی متر بارش را در یک سال دارند، مردم شهر میرجاوه در استان سیستان و بلوچستان بارشی کمتر از ۵۰ میلی متر دارند. این گوناگونی آب و هوایی، سبب تنوع در چشم اندازهای طبیعی و فرهنگی ایران شده است که در کمتر کشوری از جهان دیده می شود؛
به گونه ای که ایران ما به کشور چهار فصل معروف است.

حدود ۹۰ درصد از خاک کشور در محدوده فلات ایران واقع شده است.
بیش از نیمی از مساحت کشور را کوهستانی و ارتفاعات،یک چهارم آن را دشت‌ها و کمتر از یک چهارم دیگر آن را زمین های در دست کشت تشکیل می دهد.پست ترین نقطه داخلی با ارتفاع ۵۶ متر در چاله لوت و بلندترین آن قله دماوند ارتفاع۵۶۱۰ متر در میان رشته کوه البرز قرار دارد.

تغییر فصول و تعداد فصول مرتبط با حرکت وضعی زمین و حرکت انتقالی ان است و بسته به محل قرار گرفتن کشور در روی کره زمین میتواند متفاوت باشد . کشور ایران در قسمت میانی کره زمین قرار گرفته است و به همین دلیل میزان تابش نور خورشید در این منطقه زیاد بوده و ما شاهد تعداد فصول بیشتر هستیم . هر چقدر به قسمت های شمالی و جنوبی کره زمین نزدیک شویم میزان تابش نور خورشید کم شده و تعداد فصول هم کم می شود.

 به این علت به ایران کشور چهار فصل گفته می شود که در یک زمان از سال در مناطق مختلف ایران دارای آب و هوای متفاوتی می باشد مثلاً در زمستان در شهرهایی مانند اردبیل هوا به شدت سرد بوده و برف همه جا را فرا می گیرد اما در همان زمان اگر به شهرهایی در جنوب ایران سفر کنید دارای آب و هوای تابستانی می‌باشد و اگر به شهرهای دیگری در شرق سفر کنید دارای آب و هوای پاییزی است.

سه نوع آب و هوا را می توان در ایران تشخیص داد:

‌أ. آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی: بخش های وسیعی از سرزمین های داخلی و کناره‌های جنوبی ایران دارای این نوع آب و هواست. از ویژگی های این نوع آب و هوا وجود دوره گرمای خشک و طولانی است که گاه بیش از هفت ماه از سال را در بر می‌گیرد. میزان بارش سالیانه در این نواحی بین 30-25 میلی متر متغیر است.

‌ب. آب و هوای کوهستانی: که خود به دو نوع آب و هوای سرد کوهستانی و آب و هوای معتدل کوهستانی تقسیم می شود.

• آب و هوای سرد کوهستانی که حدود 40000 کیلومتر مربع از خاک ایران را به خود اختصاص می دهد. میزان بارش سالیانه در این نواحی بیش از 500 میلی متر است.
• آب و هوای معتدل کوهستانی که حدود 300000 کیلومتر مربع از خاک ایران را به خود اختصاص داده و میزان بارش سالیانه آن از 250 میلی متر تا 600 میلی متر متغیر است.

‌ج. آب و هوای خزری: که ناحیه باریک و کم وسعتی است میان دریای خزر و رشته کوه البرز، با میزان بارش سالیانه بین 600 تا 2000 میلی متر.
عوامل مؤثر بر آب و هوای ایران

به طور کلی علت های تنوع آب و هوایی کشور را می توان در سه عامل جغرافیایی مورد بررسی قرار داد:

ا- موقعیت جغرافیایی
عرض جغرافیایی، پرفشار جنب حاره ای و دوری و نزدیکی به دریاها؛ مهم ترین عوامل ناشی از موقعیت جغرافیایی است که برآب و هوای کشور اثر دارد.
الف) عرض جغرافیایی: در مناطق جنوبی کشور، که در عرض های پایین جغرافیایی قرار دارند (به خط استوا نزدیک ترند)، زاویه تابش خورشید هنگام ظهر، نزدیک به عمود است و به همین دلیل در این نواحی، مقدار تابش ورشید بیشتر و هوا گرم تر است؛ مانند استان های هرمزگان و جنوب سیستان و بلوچستان، ولی در مناطق شمالی کشور که در عرض های بالای جغرافیایی قرار دارند و زاویه تابش خورشید مایل تر است، مقدار تابش کمتر و هوا سردتر است؛ مانند استان های آذربایجان غربی و شرقی در کشور ما به طور میانگین، میزان دما از شمال به جنوب بیشتر می شود.
ب) قرار گرفتن ایران در کمربند پرفشار جنب حاره ای: در اطراف خط استوا به دلیل گرم بودن و صعود هوا، کمربند کم فشار حازهای تشکیل می شود و دارای آب و هوای گرم و مرطوب است. در اطراف مدار رأس السرطان و رأس الجدی، به دلیل سنگینی و فرونشینی هوا، کمربند پرفشار جنب حاره ای تشکیل می شود و دارای آب و هوای گرم و خشک است که مانع از صعود هوا و تشکیل ابر و بارندگی می شود. مهم ترین کمربندهای خشک و بیابانی کره زمین در اثر عامل پرفشار جنب حازهای به وجود آمده است که کشور ما هم در داخل این کمربند خشک قرار دارد. عامل پرفشار جنب حاره ای در تابستان به داخل کشور پیشروی می کند و مانع ریزش بارش در دوره گرم سال در کشور می شود.

٢- میزان ارتفاع و جهت کوهستانها
با افزایش هر ۱۰۰۰ متر ارتفاع، در لایه تروپوسفر" جو زمین دمای هوا به طور میانگین حدود ۶ درجه سانتی گراد کاهش می یابد. پس در نواحی کوهستانی کشور، آب و هوا سردتر و در دشت های داخلی کشور، که ارتفاع کمتری دارند آب و هوا گرم تر است. جهت رشته کوههای بلند مانند البرز و زاگرس نیز در پراکندگی جغرافیایی بارش کشور اثر دارد. این عامل موجب بارش های بیشتر در دامنه های شمالی البرز و دامنه های غربی زاگرس شده است.

٣- ورود توده های هوا به کشور
توده هوا، حجم بزرگی از هوا است که ویژگی فیزیکی آن به خصوص از نظر دما و رطوبت، در سطح افقی در صدها کیلومتر تقریبا همسان باشد. در طول سال، انواع توده های هوا وارد کشور ما می شوند و آب و هوای ایران را تحت تأثیر قرار می دهند. این توده ها شامل توده هوای غربی، توده هوای سیبری، توده هوای سودانی، توده هوای گرم و خشک و توده هوای مرطوب موسمی است.

بعضی از مناطق ایران، نسبت به قسمت های دیگر پرجمعیت هستند. منطقه شهری تهران، مراکز استان های کشور، نیمه غربی و نیمه شمالی کشور از جمعیت بیشتری برخوردار هستند. درکشورمان ایران منطقه ای هست که خالی از جمعیت می باشد. این امر به جهت نامساعد بودن شرایط اب هوایی و شرایط زندگی است. دشت لوت و بیشتر قسمت های سواحل دریای عمان و بخش های داخلی دشت کویر و نواحی کوهستانی بسیار بلند اینگونه هستند.